Powstanie Wielkopolskie

Powstanie Wielkopolskie z lat 1918–1919 to jedno z niewielu polskich zrywów niepodległościowych zakończonych pełnym sukcesem. Wyróżniało się nie tylko wynikiem, ale także dojrzałością organizacyjną, chłodną oceną sytuacji politycznej i militarną dyscypliną. 

W niniejszym tekście przybliżamy przebieg i znaczenie tego wydarzenia, opierając się m.in. na analizie historyka dr. Leszka Pietrzaka przedstawionej w odcinku programu Zakazane Historie pt. „Powstanie Wielkopolskie. Jak Wielkopolska wygrała swoją walkę o niepodległość”, a także na źródłach uzupełniających kontekst historyczny.

Przyjazd, który wzniecił ogień

26 grudnia 1918 roku do Poznania przybył Ignacy Jan Paderewski – artysta i polityk, symbol odrodzonej Polski. Jego podróż z Gdańska była wydarzeniem o ogromnym znaczeniu. Towarzyszyli mu agenci brytyjskiego wywiadu, a na poznańskim Dworcu Cesarskim czekały na niego tłumy Polaków, delegacje organizacji patriotycznych i przedstawiciele lokalnych władz.

Wciąż jednak w mieście obecne były niemieckie struktury: administracja, policja oraz garnizon wojskowy. Paderewski, jako członek polskiego rządu, musiał ważyć słowa – każde zbyt odważne wystąpienie mogło zostać potraktowane jako prowokacja. Postanowił więc ograniczyć publiczne wystąpienia, mimo entuzjazmu tłumu.

Nazajutrz, 27 grudnia, wydarzenia potoczyły się szybko. Niemiecka kontrdemonstracja sprowokowała zamieszki – padły strzały pod hotelem Bazar. Rozpoczęła się walka, która błyskawicznie przerodziła się w zbrojne powstanie.

Rozprzestrzenianie się walk i organizacja frontów

Już 28 grudnia powstańcy uzyskali polityczne i militarne kierownictwo: Komisariat Naczelnej Rady Ludowej mianował dowódcą wojsk powstańczych majora Stanisława Taczaka. W ciągu kilkunastu dni opanowano znaczne obszary: poza samym Poznaniem, także powiaty Śrem, Jarocin, Wągrowiec, Wronki, Krotoszyn, Mogilno, Strzelno i Nakło. Walki rozszerzały się również poza granice Wielkopolski – objęły części Kujaw (Szubin, Chociesz), Pałuk, a także Kaszub (Czersk, Kościerzyna).

Wykształciły się trzy główne fronty:

• Front północny – wzdłuż Noteci, zabezpieczał kierunek bydgoski i toruński;
• Front zachodni i południowo-zachodni – na linii Odry, obejmujący strategiczne punkty w kierunku Frankfurtu nad Odrą i Leszna;
• Front południowy – przy granicy ze Śląskiem, zabezpieczający tereny w rejonie Rawicza, Kępna i Ostrzeszowa.

Aktywnie działało też zaplecze logistyczne. Powołano specjalne służby opieki nad rannymi, zorganizowano systemy aprowizacyjne, a dzięki dobrej kondycji gospodarczej Wielkopolski, możliwe było błyskawiczne powołanie podatku powstańczego – ściągniętego niemal bez oporu.

Armia Wielkopolska – od partyzantki do regularnego wojska

Od 8 stycznia 1919 roku powstanie wkroczyło w nową fazę. Stanowisko dowódcy objął generał Józef Dowbor-Muśnicki, doświadczony oficer armii rosyjskiej. To on nadał formującym się oddziałom powstańczym cechy regularnej armii. W ciągu kilku tygodni w ramach 7 okręgów wojskowych zmobilizowano ponad 90 tysięcy żołnierzy.

Mimo zaciętych walk – zwłaszcza o Szubin, Rydzynę czy Kąkolewo – powstańcom nie udało się utrzymać wszystkich pozycji. Niemcy zajęli m.in. Nakło, Leszno i Szamocin, ale większość terenu Wielkopolski pozostała w rękach powstańców.